Od dzisiaj w księgarniach można znaleźć wybór z dzienników Jana Józefa Lipskiego. Wybór obejmuje lata 1954-1957 i jest nieznanym dotychczas źródłem do historii PRL.

Jan Józef Lipski to postać legendarna; łączył ze sobą różne środowiska: Jan Olszewski nazywał go „wielkim jałmużnikiem” opozycji, Aleksander Małachowski „żołnierzem niestrudzonym”, Janusz Szpotański „prezydentem”.

Żołnierz AK ranny w Powstaniu Warszawskim, redaktor wprowadzający do PRL m.in. Gombrowicza i Witkacego, a jednocześnie jeden z „ojców założycieli” opozycji.

Edycja dzienników opatrzona jest w rozbudowane przypisy. Będę wdzięczny za wszystkie uwagi dotyczące tej edycji – i Jana Józefa Lipskiego. O kilku ważnych miejscach w dziennikach będę jeszcze pisał.

Czytając powieść kryminalną czytamy jednocześnie powieść dokumentacyjną: gdzie była smaczna kawa, czy do kawiarni chodzili studenci czy turyści. Dowiedzieć się możemy jednak nie tylko szczegółów. Więcej: możemy poznać tło epoki. Oczywiście, jeżeli autor nie przyłożył się do zadania, otrzymamy błędny obraz: jednak dobry kryminał pokaże nam nie tylko intrygę, ale prawdziwe tło.

Innymi słowy, autor prawdziwego kryminału toczącego się w Warszawie w 1954 roku nie tylko napisze „zapalił belwedera” zamiast prostego „zapalił papierosa”, ale pokaże wszechobecność UB… Inny kryminał, opisujący schyłek lat 80. w Poznaniu, pokaże nam w tle nieunikniony alkohol; i tak dalej.

Podsumowując, można powiedzieć, że czytając takie kryminały poznajemy atmosferę epoki podobnie, jak czytając edycje krytyczne. Taka powieść bowiem jest także zabiegiem archeologicznym, dokumentuje przeszłość.

Oczywiście, jeśli jest dobrze napisana. Dlatego właśnie, kończąc prace nad fragmentami dziennika Jana Józefa Lipskiego z lat 1954-1957, z przyjemnością czytałem kryminał autorstwa profesora historii, toczący się właśnie w roku 1954. Odnajdowałem te same akcenty, na które zwracałem uwagę podczas pracy nad dziennikiem… Ale o tym – następnym razem.

[ilustracja do tekstu – fot. Maciek Bociański / ML]

Co może mieć wspólnego powieść kryminalna z edycją krytyczną dzienników i korespondencji? Do tej zagadki nie trzeba Sherlocka Holmesa. Zarówno praca nad komentarzem do danej edycji, jak pisanie dobrej powieści kryminalnej wymaga wejścia w kontekst komentowanych/opisywanych czasów.

Np. autor powieści kryminalnej, która dzieje się w roku 1954 – a chce poważnie podejść do swojego zadania – nie napisze „Wirski zapalił papierosa” (czy tym bardziej, ahistorycznie, „Wirski zapalił „Marlboro”…) – ale: „Wirski zapalił belwedery”. Aby napisać takie zdanie, autor nie opiera się na swojej pamięci, nie miesza czasów inżyniera Karwowskiego czy „Zmienników” z epoką po ucieczce Światły – ale, metodą historyków, ustala kontekst: czy dane papierosy wówczas istniały, jaką miały renomę, itd. Dalej podejmuje decyzje semantyczne – co oznaczało palenie przez kapitana MO akurat „Belwederów”, a przez majora UB – „Dukatów”?… Czy miało to znaczenie, czy nie? Nie jest pozbawione znaczenia, że autor tej powieści – jest profesorem historii.

Podobnie edytor, komentując zapis w dzienniku, nie może być pewien, czy faktycznie kawiarnia „Telimena” na warszawskim Krakowskim Przedmieściu jest identyczna z kawiarnią o tej samej nazwie z roku 1956. To krok pierwszy – ustalenie jej ówczesnej lokalizacji (np. za pomocą „bedekerów” Olgierda Budrewicza). Krok drugi – kim byli wówczas klienci tej kawiarni: czy była miejscem dla snobów, turystów, miejscowych, studentów? – dziś może przecież być zupełnie inaczej… Oczywiście, edytor może ograniczyć się do kroku pierwszego (który jest absolutnie obowiązkowy, nie można ex cathedra założyć identyczności, nazwy się powtarzają). Krok drugi jednak jest często bardzo użyteczny – edytor powinien bowiem starać się zrozumieć tekst, który komentuje – a niuanse w odmalowaniu kontekstu są bardzo istotne. (Co więcej, czasem trudniej komentować tekst nowszy – kiedy kontekst jest bliski, edytor nawet nieświadomie nakłada swoje wyobrażenia i przyzwyczajenia na tekst!)

Ciąg dalszy nastąpi…

A opakowanie „Belwederów” wyglądało tak (za Wikipedią):

[główna ilustracja do tekstu: fot. Maciek Bociański / ML]

Jedno z pytań, które zadałem podczas spotkania zespołu edytorskiego w Instytucie Badań Literackich 23 XI 2009 r., dotyczyło przyszłości papierowych wydań krytycznych. Zapytałem, czy nie warto rozważyć rejestracji wariantów i pełnych wydań dokumentujących proces powstawania dzieła wyłącznie na nośnikach elektronicznych (np. płytach DVD – czy, w przyszłości, na innych nośnikach), co ułatwiłoby porównywanie różnic w zamieszczonych wersjach – niemożliwe w takim stopniu w wydaniach książkowych?

Wydanie „papierowe” ograniczałoby się według tego pomysłu do przedstawienia czytelnikowi tekstu kanonicznego, tj. tekstu, który edytor uważa za przedstawiający intencję autorską (na tym polega przecież sens tej pracy, na ustaleniu tekstu, nie zaś zbieraniu wariantów bez ich zhierarchizowania) – ewentualnie także wybór wariantów. Skoro istnieje możliwość techniczna ułatwienia kolacjonowania wersji, to dlaczego z niej nie skorzystać? Czytelniej byłoby przedstawić warianty obok siebie w całości w wersji elektronicznej z wyszukiwarką (różnice byłoby widać od razu), niż zapisywać filologicznym szyfrem rejestry odmian…

Dlatego ucieszyło mnie pełne wydanie dzienników Marii Dąbrowskiej z tekstem zamieszczonym w całości na płycie CD w formacie PDF. To pierwszy krok w stronę wykorzystania narzędzi komputerowych, które mogą być narzędziami także dla polonistów.

[fot. Maciej Bociański / ML]

Szkice o poezji to jedna z wielu książek wydanych z przyczyn politycznych bez kontroli autora, który – będąc w PRL „na indeksie” – przesłał swoje teksty za czyimś pośrednictwem wydawcy emigracyjnemu i nie miał możliwości wykonania korekty autorskiej. W tym konkretnym przypadku kontakty z emigracyjnym wydawcą, Instytutem Literackim, były utrudnione na tyle, że część szkiców przeznaczonych do druku ostatecznie w tomie się nie znalazła (nie odzwierciedla on więc w pełni intencji autorskich).

Jest to ciekawy problem edytorski – wydanie takiego zbioru nie podlega bowiem „mechanicznym” regułom, odtworzenie kolejności szkiców na podstawie posiadanych materiałów może być tylko hipotezą… Taką hipotezę przedstawiam.

Teksty, z których złożone zostały Szkice o poezji, pierwotnie były przeznaczone do autorskiego zbioru o nazwie Słowa i myśli (na tom ten, o objętości 12 arkuszy, została zawarta nawet umowa ze Spółdzielnią Wydawniczą „Czytelnik”, datowana na 5 grudnia 1973). Krajowy wydawca zrezygnował jednak z publikacji, tłumacząc to m.in. niezgodą na zaproponowany przez Lipskiego układ tekstów [!]; rezygnacja ta niewątpliwie miała jednak charakter represji politycznej (nie wiadomo natomiast z pewnością, czy zadecydowano o tym poza, czy w samym wydawnictwie).

Z listu Jana Józefa Lipskiego do Jerzego Giedroycia, datowanego „Warszawa 10 IV 86” (kserokopia w archiwum domowym Jana Józefa Lipskiego) wynika, że za pośrednictwem niewymienionej osoby otrzymał on propozycję wydania zebranych tekstów o poezji w Instytucie Literackim.

Nie jest to pierwszy z listów w tej sprawie, ponieważ Lipski pisze: „na skróty zgodzić się muszę”. […] Mimo zrozumienia racji wydawcy, Lipski wyraźnie pisze: „gdyby jednak uznał Pan, że należy dokonać dalszych skreśleń – proponowałbym, byśmy w ogóle zrezygnowali. Byłaby to wówczas całość niczego już nie pokazująca, nawet metody autora” – i przedstawia listę 38 szkiców, z których nie chce zrezygnować.

Wydanie Szkiców o poezji, które ukazało się w 1987 r. nie zawiera jednak tych wszystkich 38 tekstów proponowanych przez Lipskiego; ukazały się 32 szkice – brakuje sześciu. W wydaniu szkiców krytycznoliterackich Jana Józefa Lipskiego konieczna zatem jest krytyczna rekonstrukcja układu autorskiego.

[…]

List Lipskiego jest moim zdaniem nie tyle odzwierciedleniem „ostatniej” intencji autorskiej, jeśli idzie o dobór tekstów, a tylko „ostateczną” linią kompromisu; krytyk godzi się wykreślić wiele szkiców z żalem – wypada przypuszczać, że najchętniej pozostawiłby proponowany przez siebie pierwotnie układ bez zmian.

Postępując zgodnie z niewyrażoną wprost wolą autora – w tomie pierwszym powinno się wydrukować wszystkie szkice przeznaczone przez Lipskiego do druku. Niestety, odtworzenie kolejności szkiców na podstawie posiadanych materiałów może być tylko hipotezą – teksty, które Giedroyc odesłał Lipskiemu mają nadaną kolejność oraz ciągłą numerację stron, jednak bez ich zestawienia z maszynopisem, który stanowił podstawę druku rekonstrukcja układu całości jest tylko dedukcją. Niemniej jednak (ponieważ odtworzenie podstawy wydania zgodnej z intencją twórcy jest podstawowym obowiązkiem edytora) dokonuję takiej rekonstrukcji, próbując odtworzyć pierwotny układ szkiców, który był przygotowany dla Instytutu Literackiego jako podstawa wydania. […]

[Więcej w nocie edytorskiej w I tomie szkiców krytycznoliterackich Jana Józefa Lipskiego (J. J. Lipski, Słowa i myśli, oprac. Ł. Garbal, t. I: Szkice o poezji, wstęp M. Głowiński, Biblioteka „Więzi”, Instytut Dokumentacji i Studiów nad Literaturą Polską – oddział Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie: Warszawa 2009].